انگور یکی از مهمترین میوه هایی است که از زمان هاي بسیار قدیم مورد استفاده بشر قرار گرفته است و در ایران نیز از جایگاهی ویژه ای در بین درختان میوه برخوردار است. عوامل مختلفی از جمله آفات گیاهی سالانه باعث وارد آمدن خسارت فراوانی به موستان ها و زیان هاي مالی فراوان به موکاران می شوند.
زنجره مو یکی از مهمترین مشکلاتی است که در باغات انگور وجود دارد. بطوریکه خسارت این آفت در برخی از مناطق موکاري که مدیریت آفت صورت نمی گیرد؛ به ۹۰ % می رسد که این میزان از نظر اقتصادي و اجتماعی بسیار مهم و چشم گیر می باشد.
چرخه زندگی زنجره مو
ظهور حشرات بالغ
حشرات کامل آفت زنجره مو از اوایل خرداد تا اواخر شهریور به تدریج ظاهر می شوند. در حالی که اوج ظهور حشرات کامل در اوایل تیر ماه می باشد. حشرات نر و ماده یک هفته پس از ظهور جفت گیری می کنند.
نحوه تخم ریزی
تخم ریزی حشره زنجره مو روی شاخه های همان سال که هنوز سبز هستند و ندرتاً روی شاخه های سال گذشته صورت می‌گیرد. تخم ریزی روی نباتات مختلف مثمر و غیر مثمر و گیاهان خشبی مانند شیرین بیان و تلخ بیان هم صورت می‌گیرد و فقط به درختان مو ختم نمی شود.
برای تخم ریزی، توسط تخم ریز شکاف طولی روی شاخه ایجاد نموده و آن ها را در چند شکاف ( حدود ۳۵ شکاف) قرار می دهد. شکاف های تخم ریزی را می توان بر روی شاخه ها به طور واضح مشاهده کرد. در هر شکاف به طور متوسط ۳۰ عدد تخم و روی هر درخت به طور متوسط ۱۰۰۰ عدد تخم گذاشته می شود. حشره ماده بالغ به مدت ۲ هفته عمر می کند. حشرات ماده جهت تخم ریزی درختان پر شاخه را به درختان کم شاخ و برگ ترجیح می دهند.
پس از حدود ۱ ماه عبور از دوره جنینی، پوره ها در اواسط مهر ماه از تخم خارج می‌شوند و تخم هایی که دیرتر گذاشته شده اند زمستان را گذرانده و در خرداد به پوره تبدیل می شوند.
پوره های سن ۱ از روی سرشاخه ها در اواسط مهر ماه به روی خاک می افتند. پوره سن ۱ به سرعت خود را از لابه لای خاک و شکاف زمین به ریشه گیاهان میزبان رسانیده و شروع به تغذیه از ریشه می نماید.
پوره سن ۱ و ۲ مستقیماً به ریشه های فرعی گیاه چسبیده و فاقد لانه و محفظه هستند، در حالی که پوره های سن ۳ و ۴ و ۵ در اطراف ریشه و محل فعالیت خود، لانه گلی ساخته و در آن به تغذیه از ریشه و شیره گیاهی می پردازند.
در تمام پوره ها، پاهای جلویی، کننده و پاهای وسطی و عقبی، برای راه رفتن می باشد. پوره ها تا شعاع یک متری از طوقه در اطراف ریشه ها مستقر هستند و شرایط کاملاً مرطوب را برای رشد خود ترجیع می دهند.
جدول زیر دوره زندگی زنجره مو پس از باز شدن تخم ها تا قبل از بالغ شدن و پرواز حشرات کامل و مشخصات پوره ها را نشان می دهد.
| سن پورگی | مشخصات پوره | طول بدنه | تغذیه | طول عمر پوره ها |
| پوره سن ۱ | صورتی رنگ، چشم ها قرمز، بدون خمیدگی و پاهای جلویی، کننده می باشد | ۱/۸ تا ۳ میلی متر | دارد | هر یک عدد تخم چهار سال از ریشه درخت انگور تغذیه میکند |
| پوره سن ۲ | به رنگ سفید عاجی، فاقد چشم مرکب میباشد | به طول ۸ میلی متر | دارد | هر یک عدد تخم چهار سال از ریشه درخت انگور تغذیه میکند |
| پوره سن ۳ | به رنگ سفید عاجی به جای چشم، دو برجستگی نسبتا بزرگ در طرفین سر دارد | به طول ۱۶ میلی متر | دارد | هر یک عدد تخم چهار سال از ریشه درخت انگور تغذیه میکند |
| پوره سن ۴ | به رنگ کرم، با چشم های قهوه ای می باشد | به طول ۲۳ تا ۲۸ میلی متر | دارد | هر یک عدد تخم چهار سال از ریشه درخت انگور تغذیه میکند |
| پوره سن ۵ | سبز کم رنگ با چشم های قرمز می باشد | بیش از ۳۰ میلی متر | دارد | هر یک عدد تخم چهار سال از ریشه درخت انگور تغذیه میکند |
باغداران گرامی؛ قابل توجه برای کاشت و احداث باغ جدید! این آفت خاک های رسی را به سایر خاک ها به شدت ترجیح می دهد و با گذشت زمان برای تغذیه از شیره گیاهی روی یک ریشه، همچنین ورود و خروج پورها، لانه های بسیار زیادی را می سازد.
پس از تکمیل سنین پورگی (حدودا ۴ سال)، از نیمه دوم خرداد تا اواخر مهرماه، پوره های سن ۵ برای آخرین پوست اندازی، از خاک پای درختان خارج شده و از علف های هرز، سنگ و کلوخه ها، تنه مو و سایر درختان میوه بالا رفته و به آنها می چسبند.
حشره های بالغ، در مدت ۱ تا ۲ ساعت از پوسته پورگی خود خارج شده و در طبیعت ظاهر می شوند. بدین ترتیب، با توجه به شرایط آب و هوایی، خروج پوره های سن ۵ از خاک، و به تبع ظهور حشره های بالغ با پوست اندازی، تدریجی بوده و مدت ظهور آن ها در طبیعت حدود ۱۰۸ تا ۱۳۲ روز است. لیکن اوج ظهور آنها در دهه اول و دوم تیرماه رخ می دهد. دوره تخم تا حشره بالغ زنجره مو حدود ۴ سال به طول میانجامد.
نحوه خسارت آفت زنجره مو
میزان خسارت آفت زنجره مو توسط حشره های بالغ و پوره ها، در تاکستان ها تا ۹۰ درصد کل محصول در سال می رسد. فعالیت و خسارت این آفت در زمین هایی که عمق خاک و کاشت در آنها کم است و گیاهان میزبان آفت دارای ریشه های متراکم سطحی هستند، زیادتر است.
خسارت حشرات بالغ:
- حشره بالغ روی سرشاخه های میزبان تخم گذاری می‌کنند. معمولا محل تخم گذاری به صورت خط چین بوده و پس از مدتی در اطراف محل تخم ریزی در برگ ها و سرشاخه سبزخشکیدگی ایجاد می شود. همچنین در اثر جریان شدید باد، فشارهای مکانیکی و یا سنگین شدن شاخه ها، از محل این برآمدگی ها شاخه ها می شکنند.
- تخم ریزی آفت درون سرشاخه ها باعث قطع آوند های شاخه ها شده که علاوه بر اینکه خشکی آن ها را در پی خواهد داشت؛ خوشه هایی که بین محل تخم ریزی تا انتهای شاخه قرار گرفته اند، کوچک مانده و بزرگ نخواهند شد. در اطراف شکاف های محل تخم گذاری شده، با بر هم خوردن نظم آوندها، در جریان شیره گیاه اختلال ایجاد می شود. در اثر آن، رشد جوانه های جانبی متوقف شده، برگ ها زرد و میوه ها بسیار کوچک تشکیل می شوند و از کیفیت آن هم کاسته می شود.
- با تخم گذاري در نسوج برگ و تغذيه از شيره نباتي برگ باعث انتقال عوامل بيماري زاي ويروسي به درخت انگور می شود.
خسارت پوره ها:
خسارت عمده این آفت مربوط به پوره های آن است که به مدت ۴ سال روی ریشه گیاه میزبان مستقر شده و از شیره گیاه تغذیه می کنند:
- در اثر تغذیه شدید پوره ها از ریشه، رشد شاخه های جوان کند و یا به کلی متوقف می شود.
- برگ ها از سبزخشکیدگی گرفته تا زرد و در نهایت توقف رشد کلی درخت ایجاد می شود.
- همچنین حبه ها و خوشه های انگور کوچک و کم پشت تشکیل می شوند. در شرایط آلودگی شدید، خوشه ها کاملاً خشک می شوند.
- در اثر قطع شدگی آوند ها، رشد مجدد چند سرشاخه از یک محل با کاهش تعداد و طول شاخه ها صورت می گیرد؛ در نتیجه فرم درخت از بین خواهد رفت.
- ضعف کلی درخت منجر به هجوم نماتد ها به ریشه درخت انگور می شود؛ سرشاخه ها خشک می‌گردد که خسارت آن از روی بررسی ریشه و علائم موجود روی برگ ها به‌خوبی قابل تشخیص است.
مدیریت زنجره مو
استفاده از برنامه پیش آگاهی در مدیریت بیماری
یکی از علائم ظهور آفت، ظهور حشره های بالغ و آواز خوانی زنجره های بالغ نر است.
در زمان آواز خوانی و ظهور حشرات بالغ چه اقدامی لازم است؟
سرشاخه های مو بایستی ۵ تا ۱۰ روز پس از خروج اولین حشره های بالغ به طور دقیق بررسی شده و به محض مشاهده اولین خسارت ناشی از تخم ریزی، عملیات هرس صورت گرفته و سرشاخه های آلوده در بیرون از باغ سوزانده شوند. بدین ترتیب تا حدامکان از ورود پوره به درون خاک جلوگیری می شود.
کنترل زراعی:
استفاده از بستر مناسب در احداث تاکستان ها: همانطور که گفته شد؛ برای فعالیت زنجره مو خاک های رسی بسیار مناسب است.
احداث تاکستان در بستر سبک و شنی توصیه می شود.
مزایای ایجاد تاکستان ها در خاک های سبک و شنی چیست؟
- خاک های سبک و شنی، آب و کود را در سطح خاک نگه نمی دارند و ریشه های سطحی در سطح خاک ایجاد نمی شوند.
- دسترسی پوره ها به ریشه دیرتر انجام شده و تلفات زیادی به آنها وارد می شود. در چنین خاک هایی، برای پوره های سن ۳ به بعد، تهیه دالان تغذیه ای و برای پوره های سن ۵، دالان سازی تغذیه و ایجاد دالان خروجی به سختی انجام می شود.
- در خاک های سبک و شنی، شکاف های عمیق تا سطح ریشه ایجاد نمی شود و پوره ها به راحتی نمی توانند خود را به ریشه رسانده و روی آن مستقر شوند.
انتخاب ارقام مناسب:
ارقام مقاوم به آفت زنجره مو به ترتيب غوره آب، ياقوتي، شاهرودی، مهديخانی (مهرگان) ، صاحبی، فخری و عسگری (بی دانه) مي باشند.
مدیریت علف های هرز:
در فصل تابستان، ریشه های افشان علف های هرز عامل اصلی ورود و خروج پوره های آفت به خاک می باشند. با توجه به زمان تفریخ تخم های زنجره مو و ظاهر شدن پوره های سن ۱؛ در مرداد و شهریور ماه، وجین و معدوم کردن علف های هرز، مانع دسترسی پوره ها به ریشه ها شده و همچنین سبب می شود سطح خاک سریع خشک شده و بدین ترتیب، پوره های سن ۱ به محض خروج و برخورد با سطح داغ خاک از بین می روند.
مدیریت آبیاری:
آبیاری منظم و کافی با در نظر گیری خروج پوره های سن ۵ مطابق توصیه های زیر را با دقت اجرا نمایید.
- از آبیاری سطحی خودداری نمایید؛ چرا که ریشه درختان در سطح خاک گسترش می یابد و در نتیجه دسترسی پوره های سن ۱ به ریشه ها آسان تر می شود.
- در صورت امکان، قبل و بعد از زمان خروج پوره های سن ۵ یعنی دهه اول و دوم تیرماه، آبیاری به طور محدود انجام شود؛ چرا که آبیاری در هنگام اوج خروج پوره های سن ۵ دالان سازی و خروج از خاک را برای آن ها تسهیل می کند.
- از هرز روی آب جلوگیری شود و آب تنها در ردیف پای درختان مو جاری باشد و از آبیاری غرقابی هم خودداری نمایید.
تقویت درختان در پاییز و زمستان:
- برای تقویت درختان در پاییز و زمستان کوددهی بصورت چالکود در سایه انداز درخت و یا به صورت نواری در دو طرف درختان در عمق ریشه ها صورت گیرد؛ استفاده از کود دامی پوسیده به همراه کودهای سولفاته (سولفات آهن ۱۰۰ گرم + سولفات منیزیم ۱۰۰ گرم + سولفات پتاسیم ۱۰۰ گرم + کود دامی پوسیده؛ برای هر درخت) در چالکود توصیه می شود.
توجه: براي چالكود مقادير كودهاي شيميايي با كود حيواني مخلوط شده و در چاله هايي كه به قطر و عمق نيم متر در سايه انداز درختان و در مسير آبياري ايجاد مي شود ريخته شده و فقط ۵ سانتي متر روي چاله را با خاك پوشانده شود. از مخلوط كردن خاك با مخلوط كودها جلوگيري شود.
- در فصل زمستان در صورت امکان می توان تاکستان ها را غرقاب کرد. چرا که رطوبت خاک در این مرحله تاثیر منفی روی پوره های آفت دارد.
- کود فروت ست در دو مرحله پس از برداشت محصول و هنگام تورم جوانه ها در اوایل فصل را محلول پاشی نمایید.
- پس از گل دهی مطابق برنامه غذایی انگور نسبت به محلول پاشی کودهای حاوی عناصر پر مصرف و ریز مغذی های اقدام نمایید.
شخم و پابیل کردن زمین:
- بیل زدن پای درختان در اوایل تیرماه، با خراب کردن دالان های خروج، پوره ها در معرض دید و مورد شکار پرندگان قرار می گیرند.
- بیل زدن و شخم سطحی خاک در زمستان و پاییز موجب آسیب فیزیکی و از بین رفتن دالان های تغذیه ای در پوره ها می شود.
- بیل زدن در ۱۰ تا ۲۰ سانتی متری سطح خاک در اوایل تیر ماه؛ دالان های خروج پوره های سن ۵ که آماده خروج از خاک هستند؛ خراب شده و ساخت دالان های جدید در این مرحله بسیار مشکل است. از طرفی دیگر با بیل زدن، پوره ها بیرون از خاک افتاده و به هیچ عنوان قادر به برگشت مجدد به درون خاک نبوده و از بین می روند.
هرس شاخه های حاوی تخم زنجره:
از اواخر تیر ماه تا اواخر شهریور ماه با توجه به فعالیت حشرات بالغ و زمان تخم ریزی آن ها، بازدید مرتب شاخه ها و هرس مرتب شاخه های حاوی تخم حشره و سپس از بین بردن آن ها خارج از محل باغ تاثیر بسزایی در کاهش جمعیت آفت دارد. در صورتی که این کار به صورت همگانی و با دقت انجام شود، به تنهایی قادر است جمعیت آفت را به طرز چشم گیری کاهش داده و زیر سطح زیان اقتصادی نگه دارد.
انجام هرس سبز انگور در دو نوبت شامل، زمان غوره و آبدار شدن میوه بهترین زمان کاهش تخم ریزی زنجره مو می باشد.
بنا بر دلایل زیر در تاكستان ها تربيت موها را به فرم های ایستاده مانند روش داربستی و یا پاچراغی اجرا نمایید؛
- تربیت یا فرم دهی تاک ها به صورت خوابيده باعث حفظ رطوبت و پناهگاهي براي حشرات كامل زنجره مو مي شود.
- تربيت ايستاده باعث پيشگيری از بيماری هاي قارچي و موجب سهولت عمليات باغباني می شود.
- باعث خشك ماندن سطح خاك می شود؛ در نتیجه پوره هاي سن یک آفت به محض خروج از تخم و برخورد با سطوح داغ خاك در مدت چند ثانيه مي ميرند.
- باعث مشخص شدن بهتر شاخه های حاوی تخم و شكار بهتر حشرات كامل آفت توسط پرندگان می شود.
محلول پاشی کائولین:
کائولین یک ماده معدنی سفید رنگ حاوي سیلیکات آلومینیوم، محلول در آب و بدون اثر مخرب زیست محیطی می باشد. کائولین روی گیاهان به صورت یک لایه پودر سفید قرار گرفته و موجب تغییر رفتار حشرات و پاتوژن ها می گردد. کائولین دارای خاصیت دورکنندگی، ممانعت از تغذیه و تخم گذاری بوده و منجر به کاهش بقای حشرات آفت می شود. از نکات بارز مثبت این ترکیب شستشوی آسان آن از روی محصول پس از برداشت می باشد.
کارائی مناسب و اثرات مثبت کائولين فرآوري شده و ترکيب آن با گوگرد وتابل برای کنترل جمعيت پوره و حشره بالغ زنجره مو نشان داده شده است. این ترکیب نسبت به کاربرد حشره کش شيميایي فوزالون ماندگاري بهتري دارد. لذا استفاده از کائولين فرآوری شده با غلظت ۵ % و یا ترکيب آن با گوگرد وتابل با غلظت ۳۰۰۰ پي پي ام (ppm) برای کنترل آفت زنجرک مو و کاهش آلودگي باغ ها به این آفت، در قالب برنامه مدیریت تلفيقی آفات انگور قابل توصيه است.
مکانیسم عمل کائولین در کنترل زنجره مو و آفات دیگر
سازوکار تاثير کائولين روي زنجرک مو بدین صورت است که ذرات کائولين اسپری شده روی پنجه ی پاي حشرات چسبيده و امکان حرکت و جابه جایي را در آن ها کم و روند تغذیه و تخم ریزی آنها را دچار اختلال می نماید. این حالت تا نابودی حشرات ادامه پیدا می کند. اثر کائولین همانند زنجره مو بر روی آفت پسیل هم مشاهده و گزارش شده است.
کاربرد کائولین %۵ موجب بازدارندگی تخم ریزی پسیل در درختان پسته، به میزان ۸۷/۱ درصد شده است.
علاوه بر موارد فوق؛ همچنین کاربرد کائولين با غلظت ۳ % روی درختان گلابی در آمریکا، موجب کاهش جمعيت پوره پسيل گلابی شده است.
دستورالعمل مبارزه شیمیایی
انجام مبارزه شیمیایی به تنهایی و بدون انجام روش های غیر شیمیایی که در بالا گفته شد، به هیچ وجه کارایی مناسب نداشته و توصیه نمی شود. مبارزه شیمیایی اختصاصی با حشره های بالغ، به علت تحرک و جابجایی زیاد، تاثیر قطعی روی جمعیت آفت ندارد.
زمان مبارزه شیمیایی:
بهترین زمان مبارزه شیمیایی در دو نوبت انجام می شود:
- نوبت اول: اواخر فروردین ماه در زمان فعالیت پوره ها در لایه سطحی خاک
- نوبت دوم: شهریور ماه بلافاصله پس از برداشت مو
دو آفتکش به شرح ذیل، در فهرست مجاز سموم کشور برای کنترل شیمیایی زنجره مو به ثبت رسیده است.
- فیپرونیل(G0.2%) به مقدار ۵۰ گرم برای هر درخت در ۲۰ لیتر آب
- ایمیداکلوپرید(SC35%) به مقدار ۱۵ میلی لیتر برای هر درخت در ۲۰ لیتر آب
برای مبارزه شیمیایی با زنجره مو تمهیداتی که برای مبارزه با کرم سفید ریشه از طریق ضدعفونی کردن خاک صورت می گیرد، در این مورد نیز قابل توصیه است. هدف از این سم پاشی ها این است که پوره های آفت هنگام داخل شدن به زمین و هنگام خروج مسموم شده و از بین بروند.
نحوه استفاده از آفتکش ها:
به صورت کاربرد از طریق خاک در سطح و در سایه انداز درخت مو قبل از آغاز پرواز حشره بالغ در اواخر بهار توصیه می شود.
دستورالعمل اجرا:
- ابتدا خاک سایه انداز درخت به عمق ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر برداشته شود.
- سپس محلول یا گرانول سم ریخته شود.
- خاک برگردانده شود.
- حداکثر ۲ تا ۳ روز پس از تیمار، درختان را آبیاری نمایید؛ روش آبیاری معمولی یا روش آبیاری تحت فشار مناسب می باشد.
هشدار های استفاده از سموم در مبارزه با زنجره مو
- با توجه به پایداری طولانی این حشره کش ها در خاک (حدود ۴۰ تا ۶۰ روز) از مصرف غوره و برگ درختان مو پس از کاربرد حشره کش ایمیداکلوپرید، خودداری گردد.
- در مناطق با برداشت زودرس پس از برداشت محصول و در سایر مناطق قبل از ظهور حشرات بالغ در اواخر بهار سموم مصرف شود.
- در صورت تراکم بالای جمعیت آفت، کاربرد روش های مختلف در قالب برنامه مدیریت تلفیقی طی مدت حداقل ۴ سال و با مشارکت تمامی باغداران در منطقه توصیه می شود.
