سوسک سرشاخه خوار درختان میوه و روش های کنترل
لارو سوسک سرشاخه خوار 
حشره بالغ سوسک سرشاخه خوار
اهمیت آفت
سوسک سرشاخه خوار درختان میوه – سوسک شاخک بلند رزاسه – سوسک سرشاخه خوار رزاسه با نام علمیOsphranteria coerulescens سوسکی است از خانواده Cerambycidae و راسته سخت بالپوشان که یکی از خطرناک ترین حشرات چوبخوار در کشور ما می باشد. سوسک شاخک بلند رزاسه در باغات به عنوان قاتل خاموش درختان میوه مشهور شده است. این آفت که در زمان های گذشته به عنوان یکی از آفات درجه دو براي میزبانان مختلف از جمله درختان میوه سردسیري هسته دار و دانه دار شناخته می شد، در حال حاضر با بروز و تداوم پدیده خشکسالی به یکی از آفات مهم این درختان تبدیل شده است.
معمولا در مناطقی از کشور که دارای آب و هوای گرم و خشک بوده و نیز باغ هایی که در مناطق کم ارتفاع و دشت به صورت پراکنده کاشت شده باشند زیستگاه مناسبی برای فعالیت و گسترش سوسک سرشاخه خوار رزاسه می باشد. سوسک سرشاخه خوار رزاسه خسارت اقتصادی قابل توجهی به درختان میوه متعلق به خانواده گل سرخیان وارد می کند. در درختان آلوده به این آفت ، عملکرد و باردهی به طور چشمگیری کاهش یافته و حتی منجر به توقف باردهی درخت نیز می گردد.
خسارت سوسک شاخک بلند رزاسه در نهالستان ها بسیار شدید مشاهده شده است. این حشره می تواند درختانی را که حتی مختصر ضعفی دارند نیز مورد حمله قرار دهد اما درختان کاملاً سرحال و قوی از آسیب آن در امان خواهند ماند. لاروهای این حشره حتی می توانند چوب هایی با قطر ۸/۵ سانتی متر را نیز مورد حمله قرار دهند ولی عمدتاً فعالیت و تغذیه لاروهای آفت در شاخه های جوان است.
سوسک سرشاخه خوار درختان میوه به چه درختانی حمله می کند؟
میزبان این آفت درختان، درختچه ها و بوته های خانواده گل سرخیان شامل سیب، گلابی، بادام، زردآلو، گیلاس، به، هلو، آلو، آلبالو، زالزالک، نسترن و به ژاپنی می باشد. درختان سنجد، نارون، بید، چنار، بلوط و گل محمدی نیز به عنوان دیگر میزبان های این آفت هم ذکر شده اند.
تشخیص آفت
در حشرات کامل این آفت از نظر رنگ عمومی بدن، دو شکلی جنسی وجود دارد: یعنی حشرات نر و ماده به لحاظ شکل شناسی با هم متفاوت می باشند.
- حشرات کامل ماده: معمولا به رنگ سیاه یا قهوه ای تیره و مات می باشند. گاهی به رنگ سیاه متمایل به آبی با جلای فلزی هم دیده می شوند.
- حشرات نر: به رنگ قهوه ای می باشند.
طول بدن حشره کامل حدود ۲۰ میلی متر و به عرض ۴ میلی متر است. از مشخصات بارز این آفت داشتن شاخک های بسیار بلند بطوریکه طول آنها از انتهای بدن هم می گذرد.
لارو: لاروها استوانه ای شکل و دارای چین خوردگی فراوان در سطح بدن و رنگ عمومی آنها زرد تا نارنجی است. به طور کلی لارو به رنگ زرد روشن و فاقد پا، دارای حلقه های برجسته است که چین خوردگی فراوان در سطح بدن وجود دارد (شکل ۴). طول لارو در انتهای رشد تا ۳۲ میلی متر می رسد. این حشره دارای ۵ سن لاروی است.
سوسک سرشاخه خوار درختان میوه در چه مناطقی خسارت می زند؟
سوسک شاخک بلند رزاسه در نواحی معتدل خشک فعایت دارد. این آفت در ایران از استان های کرمانشاه، ایلام، اصفهان، آذربایجان غربی و شرقی، تهران، زنجان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، چهار محال و بختیاری، سمنان، فارس، کردستان، کهکیلویه و بویراحمد، لرستان و مرکزی گزارش گردیده است. این آفت در سایر مناطق دنیا از کشورهای سوریه و افغانستان نیز گزارش شده است.
نحوه زمستان گذرانی
این حشره زمستان را به صورت لارو سن سوم یا سن آخر در عمق چوب شاخه ها و تنه های با قطر کم سپری می کند.
اوایل بهار؛ زمان شروع تغذیه لاروهای سوسک شاخک بلند رزاسه؛ در این موقع معمولا لاروها درشت و طول آنها به حدود ۲ سانتی متر می رسد. به نظر می رسد که تغذیه لاروها از بافت های استوانه مرکزی نزدیک به آوندهای آبکش (کامبیوم) اجباری است و به همین لحاظ در شاخه های قطور و تنه درختان جوان دالان های حاصله را بصورت مارپیچ ایجاد می کنند.
حشرات کامل چه موقع پرواز می کنند؟
حشرات بالغ سوسک شاخک بلند رزاسه در اواخر اردیبهشت در داخل دالان های لاروی تبدیل به شفیره می شوند و حشرات کامل از اواسط خرداد تا اوایل تیر روی درختان مشاهده می شوند (شکل ۵). این حشرات معمولا در ساعات گرم روز فعال می باشند.
تخم ریزی آفت:
حشرات کامل پس از تغذیه از برگ، تخم های خود را به صورت پولک های سفید رنگ و به اندازه سر سنجاق در روی تنه و سرشاخه درختان به خصوص در محل اتصال دمبرگ ها قرار می دهند. لاروها در فاصله ۱۰ تا ۱۵ روز از تخم خارج شده و مستقیما از سطح تکیه گاه تخم وارد پوست درخت شده و تغذیه خود را آغاز می کنند. هر سوسک ماده بطور متوسط ۵۰ تخم می گذارد. با توجه به گرایش این حشرات به نور خورشید و حرارت، قسمت جنوبی، شرقی و ناحیه فوقانی تاج درختان مورد پسند آفت بوده و تخم گذاری بیشتر در این نقاط صورت می گیرد.
نحوه خسارت سوسک شاخک بلند رزاسه:
این حشره چوبخوار است و در باغ هایی با درختان بارور و مسن، اولین خسارت آفت به صورت سر شاخه های خشک در قسمت های انتهایی شاخه ها مشاهده می گردد؛ این علائم نشانه خوبی برای هرس و مبارزه مکانیکی با آفت است.
- لاروها در صورت گرم شدن هوا در زمستان، فعالیت خود را از سر گرفته و مقدار کمی تغذیه می کنند.
- لارو ها در فصل بهار با گرم شدن هوا به شاخه و تنه های جوان حمله کرده و با حرکت دورانی که در داخل چوب انجام می دهد باعث قطع شاخه های چندین ساله و تنه های بسیار جوان شده و به علت تغذیه لارو از قسمت مرکزی شاخه های نازک، تمام مسیر فعالیت لارو توخالی می شود؛ در نتیجه شاخه ها در اثر دالان های ایجاد شده با وزش باد یا حتی سنگینی برگ و میوه به راحتی شکسته می شوند.
- درختان ضعیف، جوان و یا نهال های ۲ تا ۳ ساله بسیار در معرض خسارت این آفت قرار می گیرند.
- در اثر قطع آوندها، جریان شیره نباتی مختل شده و ناگهان برگ و میوه ها پلاسیده می شوند.
چطور به حضور یا فعالیت سوسک شاخک بلند رزاسه (قاتل خاموش درختان میوه) در داخل درخت پی ببریم؟
در شاخه های درخت آلوده به لاروهای سوسک شاخک بلند رزاسه معمولاً لارو سوراخی در بدنه شاخه ایجاد کرده و از آن طریق ذرات غیر قابل استفاده، چوب و فضولات لاروی به شکل خاک اره به بیرون ریخته می شود. در این قبیل درختان می توان با مشاهده توده خاک اره جمع شده روی برگ ها و شاخه های پایینی محل فعالیت لارو را در قسمت بالایی درخت شناسایی کرد.
نکته قابل توجه! در بعضی مواقع خسارت این آفت با خسارت کرم خراط اشتباه می شود. در این صورت می توان با معاینه لارو و دالان های انباشته از فضولات آن را از کرم خراط متمایز نمود.
نحوه خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه و سایر آفات چوبخوار درختان از جمله کرم خراط و سوسک سارتا تا حدودی با یکدیگر متفاوت می باشد که در قسمت زیر به برخی از موارد مهم تمایز خسارت این آفات اشاره می شود.
چطور می توان خسارت سوسک شاخک بلند رزاسه را از کرم خراط جدا کرد؟
- معمولا فضولات لاروی سرشاخه خوار رزاسه در دالان ها ایجاد شده انباشته می شود و در شاخه های قطور ، لارو برای تخلیه فضولات ، سوراخی در بدنه دالان ایجاد می نماید. اما لاروهای کرم خراط ، فضولات نارنجی رنگ را از سوراخ ورودی که سوراخ خروجی نیز می باشد به صورت گلوله های کوچک و مدور بیرون می ریزند. این فضولات در پای درختان آلوده جمع می شود.
- معمولا از محل ورود لارو سن اول ( لاروهای بسیار کوچک ) سرشاخه خوار رزاسه ، شیره گیاهی خارج شده که در مجاورت هوا سفت و سخت گردیده و شکل فنر یا فتیله ای به خود می گیرد. در کرم خراط صمغ از محل سوراخ خروج فضولات و روی تنه درخت خارج و خشک شده و شکل خاصی به خود نمی گیرد.
- برش عرضی دالان های لاروی سوسک سرشاخه خوار رزسه دایره ای شکل است که در مورد کرم خراط نیز به همین شکل می باشد. اما لارو سوسک چوبخوار سارتا داخل چوب تنه ، کانال های مارپیچی و طولانی به سمت بالا و دور تنه ایجاد می کنند.
- در شروع آلودگی درخت توسط سرشاخه خوار رزاسه ، ابتدا برگ های سرشاخه پژمرده شده و حالت سبز خشکی در برگ ها مشاهده شده و به تدریج سرشاخه خشک می شود. اما در سوسک سارتا ، لاروها از زیر پوست تغذیه نموده و آثار خسارت به صورت ترک خوردگی پوست تنه مشاهده می شود.
مدیریت سوسک شاخک بلند رزاسه
با توجه به توان خسارتزایی بالای این آفت، استفاده از یک روش کنترلی برای مدیریت این آفت موثر نبوده و لازم است از مبارزه تلفیقی علیه آفت استفاده شود.
كنترل زراعي:
سوسک شاخک بلند رزاسه بعنوان یکی از آفات چوبخوار در باغات میوه به درختان تشنه، ضعیف و باغاتی که به لحاظ مدیریتی رها شده اند حمله می کند. در زمین هاي شنی که درختان دچار تشنگی می شوند و در باغ هایی که از لحاظ آبیاري و کوددهی مدیریت ضعیفی اعمال شود و آبیاري به طور نامنظم انجام شود، خسارت آفت به مراتب بسیار بیشتر خواهد بود.
هرس سرشاخه های آلوده:
سرشاخه هاي خسارت دیده از لارو سن یک (لاروهاي خارج شده از تخم) داراي برگ هاي پژمرده و رنگ پریده هستند که با خشک شدن آنها بر روي درختان، شاخه هاي آلوده کاملاً مشخص هستند. هرس سرشاخه هاي تازه آلوده شده و سوزاندن آن ها، روش مناسبی جهت جلوگیري از لارو به شاخه هاي قطور و در نتیجه حذف آفت و بهبود درخت آلوده می باشد. در این مرحله هرس بسیار آسان و در مدت کوتاهی امکان پذیر بوده و از طرفی خسارت ایجاد شده از طرف لارو کم می باشد. البته بایستی توجه داشت که در صورت شدت خسارت، عملیات هرس بایستی پس از مشورت با کارشناسان باغبانی و طبق توصیه صورت گیرد.
در درختچه هایی مانند گل محمدي و رز حذف نرك و پاجوش جهت کنترل آفت اهمیت خاصی دارد، زیرا که محل مناسبی براي تخم ریزي و فعالیت آفت می باشد. براي حذف پاجوش ها باید آنها را در خلاف جهت رشدشان بیرون کشیده و یا از محل اتصال به پایه قطع نمود.
تنظیم دوره آبیاری و جلوگیری از بروز تنش های آبی:
زمانیکه آبیاری به طور نامناظم و با نوسانات شدید صورت می گیرد؛ باعث اختلال در جریان عادی شیره گیاهی شده و همچنین جذب مواد غذایی مورد نیاز توسط ریشه از خاک با مشکل مواجه خواهد شد. در نهایت درخت ضعیف می شود و مورد حمله آفات چوب خوار از جمله سوسک شاخک بلند رزاسه قرار می گیرد.
با اجرای آبیاری منظم در باغ، فشار شیره ی نباتی افزایش یافته و لاروهایی که جدید وارد تنه درخت می شوند دچار خفگی می شوند.
تغذیه و تقویت درختان:
۱-در پاییز و زمستان:
- برای تقویت درختان در پاییز و زمستان کوددهی بصورت چالکود در سایه انداز درخت و یا به صورت نواری در دو طرف درختان در عمق ریشه ها صورت گیرد؛ استفاده از کود دامی پوسیده به همراه کودهای سولفاته (سولفات آهن ۱۰۰ گرم + سولفات منیزیم ۱۰۰ گرم + سولفات پتاسیم ۱۰۰ گرم + کود دامی پوسیده؛ برای هر درخت) در چالکود توصیه می شود.
توجه: براي چالكود مقادير كودهاي شيميايي با كود حيواني مخلوط شده و در چاله هايي كه به قطر و عمق نيم متر در سايه انداز درختان و در مسير آبياري ايجاد مي شود ريخته شده و فقط ۵ سانتي متر روي چاله را با خاك پوشانده شود. از مخلوط كردن خاك با مخلوط كودها جلوگيري شود.
- کود فروت ست در دو مرحله پس از برداشت محصول و هنگام تورم جوانه ها در اوایل فصل به میزان ۱ الی ۱/۵ کیلوگرم در ۱۰۰۰ لیتر آب را محلول پاشی نمایید.
۲-در بهار و تابستان:
پس از گل دهی مطابق برنامه غذایی محصول نسبت به محلول پاشی کودهای حاوی عناصر پر مصرف و ریز مغذی های در طول فصل بهار و تابستان به صورت دوره ای اقدام نمایید.
محلول پاشی با روغن دانه چریش:
پاشیدن روغن دانه چریش با غلظت ۱۰ در هزار روي درخت باعث دورکردن حشرات کامل آفت شده و متعاقبا میزان تخم ریزي را کاهش می دهد. با توجه به مدت کم حضور حشرات کامل در طبیعت (اواسط خرداد ماه تا اواسط تیر ماه بسته به منطقه)، عملیات روغن پاشی بایستی در این بازه زمانی صورت گیرد.
مبارزه بیولوژیک:
استفاده و رهاسازی دشمنان طبیعی آفت در باغ
چندین گونه زنبور به عنوان پارازیتوئید یا شکارگر مراحل تخم و لارو این آفت فعال می باشند که از دشمنان طبیعی این آفت محسوب می شوند.
بطور مثال؛ گونه زنبور با نام Ooencyrtus ferdowsii به عنوان پارازیتوئید یا شکار کننده مرحله تخم آفت سوسک شاخک بلند رزاسه گزارش و شناسایی شده است. در نتیجه با رهاسازی زنبورهای شکارگر تخم آفت و با توجه به تک نسلی بودن سوسک شاخک بلند رزاسه باعث کاهش شدید جمعیت و از بین رفتن نسل آن خواهد شد.
از سایر دشمنان طبیعی می توان مورچه ها را نام برد که در از بین بردن تخم و حمله به حشرات کامل زنده سرشاخه خوار رزاسه نقش دارند. حشرات کامل موقع خارج شدن از شاخه ها و در حالی که هنوز از تحرک لازم برخوردار نیستند مورد حمله مورچه قرار می گیرند.
مبارزه شيميایي با سوسک سرشاخه خوار درختان میوه:
با توجه به نحوه فعالیت، مخفی بودن لارو آفت درون شاخه، تدریجی بودن خروج حشرات کامل و مدت حضور کوتاه حشرات کامل در طبیعت؛ مبارزه شیمیایی علیه این آفت توصیه نمی شود.
